برگرفته شده از کتاب کلیات طب سنتی اثر اینجانب:
تعریف ابن سینا از نبض:
عبارت است از حرکت آوندهای روح که با هر انبساط و انقباض آن ، نسیمی بوجود می آید که باعث خنک شدن روح می شود و بقاء روح را در بدن ممکن میسازد.
بطور کلی نبض(رگ جُنبنده) ،در هنگام انقباض قلب (انقباض بطن چپ) ،خون با فشار وارد سرخرگها(شریانها) می شود. و مانند تپش قلب حرکت میکند.در واقع شریانی که روی استخوان واقع شده باشد بهترین نبض را نشان می دهد.۹موقعیت در بدن وجود داردکه نبض خوبی دارند که به ترتیب از سر به پایین عبارتند از(گیجگاهی, کاروتید,بازوی, مچ, دست, کشاله ران, زیر زانویی, پشت قوزک, خلفی, پشت پایی) ولی به عقیده حکمای طب سنتی بهترین نبض برای معاینه نبض مچ دست(روی سرخرگ رادیال)است.
چرا نبض مُچ دست؟
- به سرعت و به آسانی برای نباض قابل تشخیص است .
- بسیار راحت میتوان از روی آن ناراحتی ها را تشخیص داد.
- در راستای قلب است.
- دیرتر از قسمتهای دیگر تحت تاثیر احساسات فرد قرار میگیرد.
- – نسبت به جاهای دیگر در قسمتی است که شخص احساس خجالت و گناه نمیکند و راحت است.
طریقه نبض گیری به روش طب سنتی ایرانی
–دست نبض دهنده به پهلو باشد.
– دست راست بهتر نبض نشان میدهد ولی میتوان نبض دست چپ را هم گرفت.
– معمولاً با دست راست ،نبض دست راست ،و با دست چپ نبض دست چپ را میگیرند.
–مدت زمان تشخیص بسته به تجربه گیرنده نبض (نباض)دارد بین ۴۵ثانیه تا یک دقیقه.
-با چهار انگشت روی خط نبض کار می شود.
– انگشت کوچک نباض در کنار شست نبض دهنده قرار میگیرد.
انواع حالات نبض ساده و تشخیص ناراحتی ها از روی آن:
نکات مهم :
ا – برای درک بهتر کشف حالات نبض احتیاج به یک استاد باتجربه وممارست زیاد است. و صرفاً با خواندن جزوه وکتاب نمی توان به درستی یک نباض خوب بود. در جداول پایین سعی کردم به سادگی هرچه بهتر به بیان شناخت انواع نبض بپردازم.
۲- گرفتن نبض برای تشخیص بهتر از حالات مزاجی است که اگر نباض ،مزاج شناسی بداند با گرفتن نبض بیشتر به تشخیص خود نزدیک میشود.
۳-برای درک بهتر انواع نبض ،به شکلهایی که به صورت شماتیک کشیده شده بعد از جداول دقت کنید.
| انواع نبض ساده | حالاتی از نبض که توسط نباض حس میشود | تشخیص کلی ناراحتی | تشخیص دقیق تر ناراحتی(توجه داشته باشید که همه این علایم ممکن است درفرد نباشد وتنها یکی موجود باشد( |
| طویل(بلند) | نبض کشیده است و سه تا چهار انگشت نباض حس می شود. | زیادی حرارت و گرمی | تب – التهاب و ورم |
| قصیر(کوتاه) | نبض کوتاه است و برای حداقل یک انگشت نباض حس می شود. | زیادی برودت یا سردی | تب و لرز –زخم داخلی –خونریزی –کاهش ضربان قلب –فشار پایین-کم خونی |
| معتدل | نبض بین کوتاه وکشیده حداقل دو تا سه انگشت نباض حس می شود. | تعادل بین حرارت و برودت | |
| عریض(پهن) | نبض ،کُل سطح نوک انگشت احساس شود | زیادی رطوبت | تب –ورم و التهاب شدید –التهاب ذات الجنب –تب محرقه |
| ضیق(نازک) | نبض فقط سطح کم نوک انگشت نباض حس می شود. | خشکی | خشکی بدن |
| معتدل | نبض بین حالت عریض و ضیق است. | تعادل در رطوبت و خشکی | |
| مشرف(درشت) | نبض به انگشتان نباض با کوچکترین تماس ضربه می زند. | زیادی حرکت نبض | |
| منحفض(مخفی) | نبض با فشارانگشتان نباض قابل حس است. | کمی حرکت نبض | غش –اسهال و استفراغ –ناراحتی های عصبی |
| معتدل | نبض بین مشرف و منحفض است. | متوسط بودن حرکت نبض | |
| قرع قوی (کوبیدن قوی) | نبض با قوت به انگشتان نباض ضربه می زند. | زیاد بودن قوه حیوانی | فشار خون –ابتدای ورم –امراض حاد -تب |
| قرع ضعیف (کوبیدن ضعیف) | نبض به ملایمی به انگشتان نباض ضربه می زند. | کمبود قوه حیوانی | ضعف قلب –کم خونی –افزایش بلغم –کاهش هضم غذا –ناتوانی جنسی |
| قرع معتدل | بین قوی و ضعیف | متوسط در قوه حیوانی | |
| سریع | نبض سریع بزند. | قلب نیازمند به اکسیژن است | ضعف اعصاب –ناراحتی کبدی –ضعف قلب -قولنج |
| بطیء(آهسته) | نبض سریع تمام نشود . | قلب به اکسیژن کمی احتیاج دارد | ضعف قلب – حرات و سوزش کبد –تب –اضطراب و دلهره –امراض عصبی مغزی |
| معتدل | نبض بین سریع و بطئی | عادی بودن قلب | |
| صلب(سفت) | رگها سفت است | زیادی خشکی بدن | شراب خواری بیش از حد –کوچکی قلب –امراض کبدی – ذات الریه -رعشه |
| لین(نرم) | رگها نرم است | زیادی رطوبت بدن | کم خونی –دیابت –زخم داخلی |
| معتدل | بین صلب و لین | تعادل بین خشکی و رطوبت در بدن برقرار است | |
| متواتر | زمان بین نبض اول و دوم بسیار کم است | کمی قوه حیوانی | ناراحتی مزمن قلب |
| متفاوت | زمان بین نبض اول و دوم زیاد است | زیادی قوه حیوانی | ناراحتی مغز و اعصاب |
| معتدل | بین متواتر و متفاوت | تعادل در قوه حیوانی برقرار است | |
| ممتلی(پُر) | با فشار کم انگشتان نباض بررگها احساس پر خونی برای نباض بوجود آید. | کثرت روح و خون | فشار خون –التهاب –ابتدای امراض حاد |
| خالی | نباض فشار بیشتری روی رگها قرار دهد ولیکن احساس پر خونی برای او بوجود نیاید. | کمی روح و خون | انتهای امراض حاد-قند خون –زخم داخلی |
| معتدل | بین ممتلی و خالی | اعتدال در روح و خون | |
| حار(گرم) | کیفیت شریان گرم است | دلالت بر گرمی روح و خون | افزایش صفرا |
| بارد(سرد) | کیفیت شریان سرد است | دلالت بر سردی روح و خون دارد | سرماخوردگی –ضعف معده –امراض مزمن –ضعف قوا |
| معتدل | بین حار و بارد | اعتدال حرارت روح و خون | |
| جیدالوزن | بین انبساط و انقباض نبض تساوی برقرار است | صحت بدن | |
| خارج الوزن | بین انبساط و انقباض نبض تساوی برقرار نیست | عدم صحت بدن | ضعف ششها –افزایش بلغم –ناتوانی جنسی |
| زدی الوزن | نبض پهن(منبسط) که در دوران طفولیت است ، در بزرگسالان دیده شود و نبض فشرده(منقبض)که در دوران بزرگسالی است ،برای اطفال دیده شود. | عدم صحت بدن | |
| مستوی | تمامی اجزائ نبض با هم برابرند | صحت بدن | بهبودی مریضی |
| مختلف | تمامی اجزای نبض با هم برابر نیستند | عدم صحت بدن | |
| مختلف منتظم | تمامی حالات نبض منظم است | صحت بدن | بهبودی مریضی |
| مختلف نامنتظم | تمامی حالات نبض باهم منظم نیستند | عدم صحت بدن | اعتیاد به چای و تنباکو در حین مریضی |
شکلهای شماتیک از انواع نبض:
انواع نبض مرکب:
به مجموع چند نبض مفرد گویند.
| انواع نبض مرکب | حالات | تشخیص ناراحتی |
| نبض عظیم | طویل – عریض- مشرف (بلند-پهن-درشت) | قوت وحرارت و رطوبت زیاد |
| نبض صغیر | قصیر – ضیق و منحفض(کوتاه –نازک –مخفی) | قوت و حرارت و رطوبت به شدت کم |
| نبض معتدل | اعتدال بین عظیم و صغیر | قوت و حرارت و رطوبت معتدل |
| نبض غلیظ | عریض و مشرف(پهن-درشت) | رطوبت و سردی |
| نبض غزالی | مشرف و متواتر(درشت وفاصله بین دو نبض کم) | قلت روح |
| نبض موجی | نبض با تراکم متفاوت(فاصله دو نبض زیاد) درجایی ضیق(نازک) و درجایی عریض(پهن) است در قسمتی مشرف(درشت) و در جایی منحفض(مخفی) است | دلالت بر رطوبت و احتمال امراضی چون:استسقاء –سکته – فلجی – امراض عصبی |
| نبض دودی(کِرمی) | نبض به صورت موجهای ملایم زیر انگشتان نباض حس می شود | ضعف بسیار شدید |
| نبض نمل(مورچه ای) | نبض صغیر ومتواتر((کوتاه –نازک –مخفی با فاصله کم) | نبض قبل از مرگ |
| نبض منشاری(اره ای) | نبض گاهی قوی و گاهی ضعیف | التهاب و ورم اعضاء و بخصوص ششها |
| نبض ذنب الفار(دم موشی) | یکی زیاد و دومی کم و بلعکس میزند | عدم صحت بدن |
| نبض مطرقی(چکشی) | ابتدا ضربه بعد ضربه و دوم سکوت ومجدداً تکرار | ضعف عموی |
| نبض ذوالفتره(دارای سکون) | نبض جایی که باید بزند سکون پیدا میکند | عدم صحت عمومی |
| نبض الواقع فی الوسط(متحرک در وسط) | نبض در جایی که باید سکون یابد ،می زند | عدم صحت بدن |
| نبض مسلی(جوالدوزی) | در این نبض از نازک شروع شده پهن شده و مجدداً نازک میشود | ضعف عمومی |
| نبض مرتعش(لرزاننده) | نبض لرزان مانند رعشه است | بسیار ضعف بدنی |
| نبض ملتوی(پیچیده) | شریانها زیر انگشت نباض چنین حس شوند که انگار پیچ خورده اند | کمی قوت –حرارت و رطوبت |
تاثیر عوامل سنی – جنسی ومحیطی بر نبض
توجه توجه:
قبل از مطالعه مطالب ذیل خاطر نشان میکنم تمامی حالات پائین بر نبض هر فرد تأثیر می گذارد و نباض باید بداند ،نبضی که میگیرد حاصل برآیند نبض خود فرد و عوامل محیطی بر آن نبض است و برای تشخیص ناراحتی ،تنها یک عامل را پیگیری نکند.
رابطه نبض با جنسیت :
مرد: نبض درشت وبزرگ و سرعت کم.
زن: نبض نسبت به مردان کوچکتر وسرعت بیشتراست.
رابطه نبض با انواع مزاج:
– صفرا مزاج: طویل – ضیق – حار(بلند –نازک –گرم)
– بلغمی مزاج: قصیر- عریض-بارد(کوتاه –پهن –سرد)
– دموی مزاج: طویل- عریض – حار(بلند –پهن –گرم)
– سودایی مزاج: قصیر-ضیق –بارد(کوتاه-نازک –سرد)
رابطه نبض با طول عمر:
-خردسال: بواسطه رطوبت ،نرم تر از بزرگسالان وتواتر بیشتری دارند.نبضی عظیم و متواتر (بلند-پهن-درشت-فواصل نبض کم)است.
-نوجوان:عظیم تر وکم متواتر از خوردسال
-جوان:عظیم ومتفاوت (بلند-پهن-درشت-فواصل نبض زیاد) (البته رو به اعتدال دارد)
-میانسال:کم شدن عظیم وبطیء (بلند-پهن-درشت-آهسته)شدن.
-پیر:صغیر وبطیء(کوتاه –نازک –مخفی-آهسته)
رابطه نبض بافصول سال:
بهار: معتدل
تابستان:صغیر وسریع (کوتاه –نازک –مخفی-سریع)
پاییز: در ابتدامختلف شده و در اواسط فصل هماهنگ میشود.
زمستان:نسبت به نبض تابستان صغیر و سریع بودن کمی بیشتر میشود.
رابطه نبض با محیط زندگی (جغرافیا):
نبض در رابطه با محیط جغرافیایی زمین بسته به گرمی –سردی و میزان رطوبت و ارتفاع از سطح زمین هم متفاوت است.و نباض باید بر این امر واقف باشد که اگر مثلاً در ارتفاعات نبض کسی را گرفت بخاطر فشار کم هوا نبض سریعتر میزند و این دلیل بر ناراحتی شخص نیست.
نبض در زنان باردار:
عظیم-سریع و پیاپی(بلند-پهن-درشت-سریع و پیاپی)
رابطه نبض با ورزش:
ورزش ملایم(نرمش): عظیم –سریع –متواتر(بلند-پهن-درشت –سریع بافاصله کم)
ورزش طولانی ومقاومتی: ضعیف –صغیر –سریع و متواتر
ورزش طولانی و بیش از حد خسته کننده خارج از توان: نبض نملی
ورزش طولانی طاقت فرسا در حد افراط و خارج از حد ورزشکار:نبض کرمی
رابطه نبض با درد:
درد شدید و مدت دار: طویل –سریع و متفاوت(بلند-پهن-درشت-سریع با فاصله)
درد شدید و مدت دار خارج از حد:نبض نملی
درد خارج از حد: ایجاد شوک وقطع نبض ومرگ
رابطه نبض با شستشوی بدن:
شستشو با آب گرم:
مدت زمان کم:در ابتدا بدون تغییر و سپس سریع میشود.
مدت زمان طولانی:صغیر –متفاوت
مدت زمان بیش از حد:صغیر و متفاوت تر ونهایتاً غش
شستشو با آب سرد:
مدت زمان کم :ابتدا بدون تغییر سپس به آهستگی صغیر ومتفاوت میشود.
مدت زمان طولانی:صغیر و متفاوت وغش میدهد.
رابطه
نبض با انواع وَرَم
الف)ورم های بدون تب:نبض اندامی را تغییر می دهند که در آن بوجود آمده اند وگاهی نبض اندام دیگری را هم تغییر می دهند.در این حالت ورم ،درد را بوجود می آورد و درد نبض را تغییر می دهد.
چند عامل در مورد انواع ورم وجود دارد که تغییراتی در نبض ایجاد می کند:
۱)نوع ورم:
-ورم گرم:نبض اره ای –دارای لرزش وتواتر و سرعت
-ورم گرم و مرطوب: نبض موجی
-ورم سخت:نبض اره ایی
-ورم نرم و کم سرد:نبض موجی
-ورم نرم و سرد: کند و متفاوت
2)زمان ورم:
مادامی که ورم گرم وجود دارد نبض اره ای است.اگر مدت زمان ادامه یابد تواتر و سرعت نبض زیادتر میشودو وقتی که ورم ازبین میرود مجدداً نبض به حالت اول بر میگردد.
۳)اندازه ورم:نبض با اندازه ورم رابطه مستقیم دارد.
۴)نوع عضو متورم:
-ورم روی عصب:نبض سخت و اره ای
-ورم روی اندام پُرخون-طحال – شُش(اندامهای دارای شریان):نبض درشت و طویل است.
۵)ورم، عارضه ای بوجود می آورد که آن عارضه باعث تغییر نبض است:
-ورم شُش:حالت خفگی نبض
-ورم کبد:حالت پژمردگی نبض
-ورم دهانه معده وکلیه:حالت ترنجیدگی نبض و غش آور
ب)ورم تب دار
– ورمی که بر اندام اصلی و مهم بدن قرار گیرد یا بزرگ باشد بر کل نبض اثر می کند.
اثر غذا ونوشیدنی ها بر نبض
–مقدار غذا مناسب باشد: نبض طویل وسرعت آن کم کم زیاد می شود.
-مقدار غذا زیاد وسنگین باشد: عدم تعادل در نبض مانند دم موشی و…
-اگر بر اثر پرخوری یاکم خوری انرژی بدن کاهش یابد نبض متفاوت وصغیر میشود.
-نوشابه سرد مزاج: نبض قصیر ومتفاوت و نیاز به نبض را کاهش میدهد(مفید برای گرم مزاجان):آب انار – شربت بید کاسنی – آب عناب و زرشک و …
-نوشابه گرم مزاج:نبض طویل ونیاز به نبض را افزایش میدهد(مفید برای سرد مزاجان):شربت دارچین زنجفیل –چای به و…
-آب:چون باعث هدایت غذا به درون بدن می شود نیروبخش است ولی چون نهایتاً سرد است یاز به نبض را کم می کند.
تأثیرخواب و بیداری بر نبض
خواب با شکم پُر: نبض درشت ولی تواتروسرعت ملایم.
خواب با شکم سبُک: نبض کوچک وسرعت و تواتر کمتر می شود.
به آرامی از خواب بیدار شدن:نبض به آرامی درشت وسریع میشود.
پریدن از خواب: نبض درشت و تواتر و سریع با لرزه که به ملایمت از این حالت خارج می شود.
نبض در حالات مختلف روانی:
خشم:درشت وسریع وتواتر
شادی:درشت و نرم.
غمگین:کوچک –ضعیف – متفاوت –کُند.
جاوید باشید…
